با کاهش تدريجي شاخص‌هاي آلودگي هوا در تبريز، شهر بعد از روزهايي سنگين و نفس‌گير دوباره رنگ نسبتا آبي آسمان را مي‌بيند؛ اما اين روشن‌شدن آسمان بيش از آن‌که نشانه پايان بحران باشد، يادآور شکنندگي وضعيتي است که هر لحظه مي‌تواند دوباره به نقطه هشدار بازگردد. 

در روزهاي گذشته، تبريز ساعاتي را پشت سر گذاشت که نفس‌کشيدن براي بسياري دشوار شده بود؛ خيابان‌ها خلوت‌تر، مدارس تعطيل، و زندگي روزمره زير سايه تصميم‌هاي اضطراري اداره مي‌شد. اکنون، درست در زماني که شهر اندکي از فشار خارج شده، پرسش مهم‌تري شکل مي‌گيرد: اين بهبود کوتاه‌مدت، قرار است سکوي اقدام باشد يا فرصتي که مانند هميشه از دست مي‌رود؟

تجربه سال‌هاي اخير نشان داده تبريز هر بار پس از عبور از موج شديد آلودگي، تنها چند روزي مجال تنفس پيدا مي‌کند و دوباره با نخستين پايداري هوا به همان چرخه آشنا بازمي‌گردد؛ چرخه‌اي که در آن تعطيلي مدارس، محدوديت‌هاي کوتاه‌مدت تردد چون طرح‌هاي زوج و فرد از درب منزل و اقدامات مقطعي جايگزين برنامه‌ريزي اساسي مي‌شود.

 در چنين شرايطي، هواي بهتر امروز نه نشانه آرامش، بلکه زنگ هشدار است؛ هشداري که مي‌گويد اگر اکنون تصميم‌هاي پايدار گرفته نشود، تبريز در اولين روزهاي سرد پيش‌رو دوباره به همان نقشه‌هاي اضطراري پناه خواهد برد و بار ديگر آموزش، اقتصاد و زندگي اجتماعي هزينه خواهد داد.

در همين روزهاي آرام‌تر، نشانه‌هاي بحران هنوز در سطح شهر قابل مشاهده است؛ لايه نازکي از غبار روي خودروها، سوزش خفيف چشم‌ها در ساعات پرتردد و تصويري که از بالاي شهر همچنان ته‌رنگي از دود را در افق نشان مي‌دهد. اين جزئيات کوچک يادآور اين واقعيت‌اند که آلودگي هرگز کاملاً عقب نرفته و فقط از شدت موج کنوني کاسته شده است.

اکنون، تبريز در نقطه‌اي ايستاده که مي‌تواند مسير ماه‌هاي آينده را تعيين کند، يا از اين فرصت کوتاه براي اقدام استفاده خواهد شد، يا دوباره تنها زماني به ياد آلودگي هوا خواهد افتاد که شاخص‌ها از مرزهاي هشدار عبور کرده باشند.

برنامه‌ريزي ديرهنگام ما را دوباره به چرخه آلودگي بازمي‌گرداند

احمد رحماني، رئيس خانه فعالان محيط‌زيست آذربايجان شرقي، در گفت‌وگو با ايسنا، وضعيت کنوني را «بحراني ديرپا» توصيف کرد و گفت: راه‌حل فوري براي آن وجود ندارد.  آلودگي هوا محصول سال‌ها بي‌توجهي به هشدارهاي علمي و تعويق سياست‌هاي اصلاحي است.

رحماني ادامه داد: بسياري از اقداماتي که امروز ضرورت دارند، بايد سال‌ها پيش اجرا مي‌شدند؛ اما يا به‌خاطر ملاحظات اقتصادي، يا فشار صاحبان صنايع و يا نبود اراده مديريتي به تأخير افتادند. نتيجه اين تأخير، بحراني است که اکنون آثار آن در شاخص‌هاي آلايندگي، سلامت شهروندان و کيفيت زندگي شهري ديده مي‌شود.

حلقه مفقوده: نظارت بر صنايع

وي توضيح داد: يکي از محورهاي اصلي براي انتقاد، ضعف جدي در نظارت بر واحدهاي صنعتي آلاينده است؛ مسأله‌اي که بارها به بهانه‌هايي چون حفظ اشتغال، اهميت توليد يا هزينه‌هاي اقتصادي ناديده گرفته شده است. کمبود نيرو و امکانات در اداره‌کل محيط‌زيست نيز به اين مشکل دامن زده است.

رحماني بيان کرد: در چنين شرايطي، نظارت بر ده‌ها واحد بزرگ صنعتي، بيشتر يک انتظار غيرعملي است تا مأموريتي قابل اجرا. قوانين موجود نيز بازدارندگي لازم را ندارند و معمولاً به نفع توليد و صنايع نوشته شده‌اند؛ همين رويکرد سبب شده توسعه اقتصادي کوتاه‌مدت، به آسيب‌هاي زيست‌محيطي بلندمدت بينجامد.

نقش مردم؛ مهم اما کم تاثير

اين فعال مدني و محيط زيست تاکيد کرد: مردم نيز مي‌توانند سهم خود را در کاهش آلودگي ايفا کنند با کاهش استفاده از خودروهاي شخصي، صرفه‌جويي در انرژي، استفاده از ماسک در روزهاي آلوده و مهم‌تر از همه، مطالبه‌گري از مسئولان.

وي افزود: اقدامات نمادين مانند تعطيلي مدارس، تأثير چنداني بر کاهش آلودگي ندارد؛ چراکه سهم اين بخش‌ها در توليد آلايندگي بسيار اندک است و مسئله اصلي جاي ديگري است.

ساختار مديريتي؛ عامل اصلي شکل‌گيري بحران

اين فعال محيط‌زيست با اشاره به نقش مسئولان استاني گفت: استانداران و مديران کل حوزه‌هاي مرتبط مي‌توانستند با رويکري هوشمندانه‌تر عمل کنند و از تشديد مشکلات جلوگيري کنند.

وي رفتار برخي صنايع بزرگ را نمونه‌اي از سوءاستفاده از خلأهاي قانوني دانست و افزود: وقتي صنايع بزرگ منافع اقتصادي را اولويت قرار مي‌دهند و فشار بازدارنده‌اي وجود ندارد، نتيجه آن توليد خودروهاي غيراستاندارد، عدم نوسازي تجهيزات و تداوم آلايندگي است.

رحماني درباره اثر اندک تعطيلي مدارس گفت: سهم آموزش و ادارات در توليد آلودگي بسيار ناچيز است. اما توقف واحدهاي آلاينده به دلايلي از جمله عمر کوتاه مديريتي، قدرت لابي صنايع و اهميت استراتژيک برخي واحدها، به‌طور مداوم به تعويق مي‌افتد.

لزوم اقدام پيش از بحران؛ هشدار شوراي شهر تبريز

احد صادقي، رييس‌ کميسيون محيط زيست اين شورا نيز در گفت‌وگو با ايسنا با تأکيد بر اهميت اقدام پيشگيرانه گفت: اقدامات بايد پيش از وقوع بحران انجام شود. تصميمات بعد از محاصره شهر توسط آلودگي يا سرماي شديد، فقط نقش مُسکن دارد.

صادقي همچنين نقش سازمان محيط‌زيست را «حاکميتي و حساس» توصيف کرد و گفت: اين سازمان بايد بتواند مستقل‌تر و مؤثرتر عمل کند.

مديريت مصرف سوخت، کنترل فعاليت واحدهاي صنعتي آلاينده و اصلاح رفتارهاي ترافيکي، راهکارهاي کاهش آلودگي هوا 

مديرکل سازمان حفاظت از محيط‌زيست آذربايجان شرقي نيز در گفت‌وگو با ايسنا گفت: شرايط پايداري جوي در منطقه و هم‌زمان افزايش انتشار گازهاي آلاينده از واحدهاي صنعتي، حمل‌ونقل و بخش خانگي، در کنار ترافيک سنگين و مصرف بالاي سوخت، دست به دست هم داده و ميزان آلاينده‌ها را در فضا افزايش داده‌اند.

حسن حسن‌زاده افزود: هرچند برخي شايعات وضعيت موجود هواي تبريز را به خشکي درياچه اروميه مرتبط کنند، اما در بررسي‌هاي فعلي عوامل مهم‌تري در بروز آلودگي نقش دارند. البته کمبود بارش‌ها، تداوم خشکسالي و کاهش رطوبت هوا نيز در تشديد شرايط فعلي مؤثر بوده و ممکن است به‌صورت غيرمستقيم با وضعيت اقليمي منطقه، از جمله درياچه اروميه، ارتباط داشته باشد.

وي با تأکيد بر اينکه منابع آلاينده مشخص هستند، گفت: ما مي‌دانيم منشأ اصلي آلاينده‌ها کجاست و چه اقداماتي مي‌تواند منجر به کاهش آلودگي شود. مديريت مصرف سوخت، کنترل فعاليت واحدهاي صنعتي آلاينده و اصلاح رفتارهاي ترافيکي از جمله اين اقدامات است.

حسن‌زاده با اشاره به نقش شهروندان در کاهش آلودگي هوا بيان کرد: مردم تبريز بارها ثابت کرده‌اند که در شرايط دشوار، مسئولانه و همراه ظاهر مي‌شوند. امروز نيز بخش مهمي از مسئله آلودگي هوا به تغيير رفتار همه ما برمي‌گردد. درصد بالايي از آلودگي‌ها ناشي از تردد خودروهاست. استفاده از خودرو براي کارهاي جزئي، ترددهاي غيرضروري و بي‌توجهي به طرح‌هاي ترافيکي مانند زوج و فرد، وضعيت را بدتر مي‌کند.

وي با تأکيد بر ضرورت مشارکت عمومي ادامه داد: پويش‌هاي مردمي هميشه مؤثر بوده‌اند. اگر شهروندان تصميم بگيرند حتي براي يک هفته استفاده از خودروهاي شخصي را کاهش دهند يا به طور کامل کنار بگذارند، تأثير قابل‌توجهي در کاهش آلودگي خواهيم داشت. همچنين برخي واحدهاي صنعتي آلاينده که در اين روزها داوطلبانه توليد خود را متوقف کرده‌اند، اقدام مثبتي انجام داده‌اند و از آن‌ها قدرداني مي‌کنيم. انتظار داريم ساير واحدهاي توليدي نيز در اين شرايط کنار مردم باشند.

وي در ادامه گلايه‌هايي را نيز مطرح کرد و گفت: از يک سو برخي همشهريان در رعايت نکات ساده کم‌توجهي مي‌کنند و از سوي ديگر، بعضي واحدهاي صنعتي و مديراني که بايد مسئولانه‌تر رفتار کنند، همکاري لازم را ندارند. اميدواريم تصميم‌هاي عمومي و پويش‌هاي مردمي در اين زمينه راهگشا باشد.